چرا گفته می شود:«کوچک ترین آیه قرآن، «مُدْهَامَّتَانِ»[1] است، در صورتی که حروف مقطعه، مانند «ص» ، «طه»،«حم»و ... کوچک تر از آن هستند؟
قرآن دارای تقسیمات مختلفی از قبیل: جزء،حزب، سوره و آیه می باشد، که سؤال فوق در مورد قسم اخیر (آیه) است؛ بنابر این قبل از پرداختن به اصل بحث و پاسخ سؤال به عنوان مقدمه توضیحاتی درباره آیه ذکر می شود:
آیه در لغت به معنی علامت و نشانه روشن است؛[2]و در اصطلاح علوم قرآنی «به قسمتی از کلمات قرآن که از محلی آغاز و به مقطعی ختم می شود، آیه گفته می شود؛ زیرا که آن، از نشانه های خداوند است.»[3] و این اصطلاح ریشه قرآنی دارد و در موارد چندی به کار رفته است؛ مانند: «المر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ ».[4]
صاحب نظران در علوم قرآنی راه شناخت آیات قرآن را توقیفی می دانند؛ یعنی این که معتقدند: خود شارع مقدس (پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ ) آیات قرآن را معین کرده است‌و دست دیگران در این امر دخیل نبوده است.[5]
انواع آیات قرآن از جهت جایگاه و تعیین کوچک ترین آیه از هر نوع
آیه های قرآن به لحاظ جایگاه و محل قرار گرفتن شان در سوره به سه قسم قابل تقسیم هستند:
1. حروف مقطعه ای که در آغاز 29 سوره از سوره های قرآن آمده است؛ که البته همه آنها آیه مستقل نیستند ،بلکه بعضی از آن ها مانند:
«الم» در سوره های بقره،آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سجده؛
«المص» در سوره اعراف ؛
«کهیعص» در سوره مریم؛
«طه» در سوره طه؛
«طسم» در سوره های شعراء و قصص ؛
«یس» در سوره یس ؛
«حم» در سوره های مؤمن، فصلت، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف، در شمارش آیات، یک آیه و «حم عسق» در سوره شوری دو آیه مستقل حساب شده اند.
ولی سایر حروف مقطعه جزئی از اولین آیه سوره شمرده شده است؛ مانند:
«الر» در سوره های یونس، هود، یوسف، ابراهیم، حجر؛
«المر» در سوره رعد؛
«طس» در سوره نمل ؛
«ص» در سوره ص؛
«ق» در سوره ق ؛
«ن» در سوره قلم.[6]
و روشن است که از بین این قسم از آیات کوچک ترین آیه ها، «طه»، «یس» و «حم» می باشند.
2. فواتح السور آیاتی که غیر از حروف مقطعه اند و در ابتدای سوره ها آمده اند:که کوچک ترین آیات از جهت تعداد حروف از این قسم آیات عبارتند از:
« وَالضُّحَى» در آیه1سوره ضحی ؛
« وَالْفَجْرِ» درآیه 1 سوره فجر؛
« وَالطُّورِ» درآیه 1 سوره طور؛
« وَالْعَصْرِ» درآیه 1 سوره عصر؛
« الْحَاقَّةُ» درآیه 1 سوره حاقه؛
« الْقَارِعَةُ» سوره قارعه.
از بین این آیات، « وَالضُّحَى» به جهت اینکه در تلاوت ـ با فرض یک حرف حساب کردن «ض» مشدّد ـ‌کم ترین حرف تلفظ می شود،کوچک ترین آیه خواهد بود.[7]
3. آیاتی که در آغاز سوره ها نیامده اند: از این قسم آیات، آیه « ثُمَّ نَظَرَ»[8] با پنج حرف کم ترین تعداد حروف را دارد. و بعد از آن آیه «مُدْهَامَّتَانِ»[9] است که با هشت حرف نوشته می شود؛ امااز آنجایی که « ثُمَّ نَظَرَ»[10] دارای دو کلمه است و آیه «مُدْهَامَّتَانِ» تنها یک کلمه است و کم ترین کلمه را در بین این قسم از آیات دارد، آن را کوچک ترین آیه از این قسم آیات دانسته اند.[11]
تقسیم بندی فوق با الهام از گفتار بعضی از صاحب نظران در علوم قرآنی انجام گرفته است مثلا یکی از آن ها می نویسد: ... کوتاه ترین آیه از حروف مقطعه حم و طه، از دیگر فواتح سور، « الرَّحْمَنُ» ، «وَالطُّورِ» و « الْحَاقَّةُ» و ازکلمات داخل سوره ها، «مُدْهَامَّتَانِ» است.[12]
نتیجه
«مُدْهَامَّتَانِ» به صورت مطلق کوچک ترین آیه نیست بلکه در بین آیاتی که دروسط سوره ها آمده اند به لحاظ این که تنها یک کلمه است،کوچک ترین آیه می باشد چنان که «طه» ، «یس» و «حم» نیز در بین حروف مقطعه ای که آیه مستقل به شمار رفته اند ،کوچک ترین آیات هستند و از بین فواتح سور نیز « وَالضُّحَى» و « وَالْفَجْرِ» و ... کوچک تر از بقیه می باشند. بنابراین منافاتی در بین نیست.
یادآوری این نکته لازم است که اینگونه دیدگاه ها فقط ذوق عد ای از مفسران و علوم قرآن نویسان است و لذا اگر با هم در تناقض باشد،بازخللی به وحیانی بودن قرآن نمی زند ؛ چرا که در خود قرآن اختلاف و تناقضی نیست نه اینکه در میان مفسران اختلاف نظر وجود ندارد و کوچک تر یا بزرگ تر دانستن آیه ای از آیه دیگر به این بیان که آیه ای که در وسط سوره قرار دارداز دیگر آیاتی که در وسط قرآن آمده کوچک تر است، هیچ خللی در قرآن ایجاد نمی کند و در اصل باید گفت که بحث در اینگونه موارد ثمره علمی و عملی نیز نخواهد داشت و سود و بهره معنوی هم ندارد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، بی جا،دوستان و ناهید، چاپ دوم، 1381، جلد 1، ص 70.
2. جلال الدین،سیوطی، الاتقان فی علوم القران،بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421 قمری، جلد 1، ص 133.
3. حسین، جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی،قم،دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1377، ص 478.
پی نوشت ها:
[1] . الرحمن / 64 .
[2] . ر.ک: مریم/ 10، اعراف/ 73، بقره/ 106 و 145، یوسف/ 7.
[3] .قرشی، . سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة، جاپ سوم، 1361، جلد 1، ص 145 با کمی تصرف.
[4] . رک : رعد / 1، یونس/ 1، انفال/ 2، نور/ 1 و فصلت/ 3.
[5] . ر.ک: جلال الدین سیوطی، الاتقان فی علوم القران، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421 ق، ج 1، ص133 ؛ و رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم، 1369، ص 551 ؛ و حجتّی، سید محمد باقر، تاریخ قرآن، بی جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سیزدهم، 1378، ص 64.
[6] . جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، 1378، ج 2، ص 65، با کمی تصرف.
[7] . ر.ک: زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القران، قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، چاپ اول، 1376، ج 1، ص 252.
[8] . مدثر / 21 .
[9] . رحمن / 64 .
[10] . مدثر / 21 .
[11] . ر.ک: مرکز الثقافة و المعارف القرانیه، علوم القران عند المفسرین، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول،1374، ج1، ص 283.
[12] . خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ، بی جا ، دوستان و ناهید، چاپ دوم، 1381، جلد 1، ص 71.
درباره وبلاگ
