تاریخچه قمه زنی

---

پرسش:

برخی می گویند این روایت کوبیدن سر حضرت زینب(س) به محمل جعلی است و از شخصی به اسم مسلم گچکار نقل شده که نام او در کتب رجالی نیامده و شیخ عباس قمی هم گفته آن وقت اصلاً محمل و کجاوه ای در کار نبوده تا حضرت زینب(س) بخواهد سر مبارکشان را بر آن بکوبند .

پاسخ:

روضه مشهوری وجود دارد که براساس آن حضرت زینب با دیدن سر بریده برادرش، از شدت تأثر سر خود را به چوب محمل کوبید و خون از زیر مقنعه‏ اش جاری شد... .

متاسفانه بسیاری از عزاداران که مبادرت به قمه‏زنی می‏کنند فعل خود را مستند به همین واقعه نموده و کار خود را نوعی تأسی و تقلید از زینب کبری‏علیها السلام می‏دانند و شکافتن سر خود را نوعی اظهار همدلی و همدردی با ایشان می‏شمارند، در حالی که این کار باطل و اشتباه است.

در بررسی دقیق منابع و تاریخ عاشورا درمی‏یابیم که این واقعه، به کلی مجعول و ساخته است که می‏خواستند در مجالس عزا، شور به پا کنند. در هیچ یک از منابع معتبر - و حتی نیمه معتبر - عاشورا اثر و نشانی از این واقعه دیده نمی‏شود و مآخذ این مصیبت محدود و منحصر به کتاب‏هایی از قبیل ناسخ التواریخ، منتخب طریحی و نورالعین می‏شود که وضعیت اعتباری و حجیت تاریخی این کتاب‏ها بر کسی پوشیده نیست. علّامه مجلسی نیز، با حفظ شکل اولیه و بدون بررسی سندی و نقد، آن را از منتخب طریحی و نورالعین، نقل کرده است. علاوه بر این سلسله رواه این گزارش و روایت، در هیچ جایی مذکور نبوده و ابراهیم بن محمّد نیشابوری اسفراینی - تنها مرجع و راوی این گزارش - نیز پیرو مذهب شافعی (یا اشعری) بوده و در وثاقت گزارش وی تردید جدّی وجود دارد

برای روشن شدن بحث و توضیح بیشتر ابتدا اصل خبر را نقل کرده و سپس آنرا بررسی کنیم:

خبری از شخصی به نام «مسلم جصاص» (گچکار) نقل می‏کنند که خلاصه‏ی آن چنین است:

من از طرف ابن‏زیاد اجیر شده بودم که دار الاماره‏ی کوفه [و یا به قولی دروازه‏ی شهر] را تعمیر و گچکاری کنم. مشغول کار بودم که هیاهویی در شهر بلند شد. دست از کار شستم و به سوی هیاهو و ازدحام مردم رفتم. دیدم سرها را بر سر نیزه‏ها کرده‏اند و همراه با اسرا که در چهل کجاوه بودند، وارد شهر می‏کنند. زینب دختر علی علیه‏السلام خطبه می‏خواند و مردم کوفه را به باد ملامت گرفته بود که ناگهان سر حسین علیه‏السلام را بالای نیزه کرده، جلوی کجاوه‏ی زینب آوردند. زینب چون چشمش به سر بریده‏ی برادر افتاد و دید که باد موی محاسن برادرش را گاه به سمت راست و گاه به سمت چپ می‏برد، از شدت تأثر و ناراحتی سرش را به چوب محمل کوبید؛ چنانکه خون از زیر مقنعه‏اش جاری شد و با چشمان گریان رو به سر برادرش کرد و این شعرها را خواند:

یا هلالا! لما استتم کمالا

غاله خسفه فأبدا غروبا

ما توهمت یا شقیق فؤادی

کان هذا مقدرا مکتوبا

یا اخی فاطم الصغیره کلم

ها فقد کاد قلبها ان یذوبا

یا اخی قلبک الشقیق علینا

ما له قد قسی و صار صلیبا

محدث قمی شیخ عباس قمی(ره) در مورد این خبر می‏نویسد:

ذکر محامل و هودج در غیر خبر «مسلم جصاص» نیست و این خبر را گرچه علامه مجلسی نقل فرموده، لکن مأخذ نقل آن منتخب طریحی و کتاب نور العین است که حال هر دو کتاب برای اهل فن حدیث، مخفی نیست، و نسبت شکستن سر به جناب زینب، سلام الله علیها، و اشعار معروفه از آن مخدره که عقیله‏ی بنی هاشمی و عالمه‏ی غیر معلمه و رضیعه‏ی ثدی نبوت و صاحب مقام رضا و تسلیم نیز بعید است

محدث قمی(ره) سپس با استناد به کتابهای معتبر می‏نویسد که اصلا محامل یا هودجی در کار نبود تا حضرت زینب علیهاالسلام سرش را به آن بکوبد.

به نظر ما با توجه به مطالبی که ذکر شد به چند دلیل این خبر ساختگی است:

1- سند ندارد و به عبارت دیگر سلسله‏ی راویان آن در جایی ذکر نشده است.

2- ابراهیم بن محمّد نیشابوری اسفراینی - تنها مرجع و راوی این گزارش - نیز پیرو مذهب شافعی (یا اشعری) بوده و در وثاقت گزارش وی تردید جدّی وجود دارد.

3- منابع اولیه و کتابهای معتبر هیچ گاه آن را گزارش نکرده‏اند.

4- قدیمی ترین منبعی که این مطلب در آن نقل شده کتاب نور العین است، که کتاب معتبری نمی باشد. کتب دیگر هم بدون تحقیق از او گرفته اند مانند شیخ طریحی صاحب منتخب و علامه مجلسی در بحار الانوار.

5- شعر معروفی که در متن این گزارش آمده است، حاوی مصرعی است که می‏گوید: «یا اخی فاطم الصغیره کَلمها» (ای برادر با من حرف نمی‏زنی، نزن؛ لااقل با دختر صغیره‏ی خود فاطمه سخن بگو!) چگونه این سخن می‏تواند صحیح باشد، در حالی که بنا به تصریح همه‏ی تاریخ نویسان و پژوهشگران اسلامی، فاطمه بنت الحسین علیه‏السلام، که فاطمه‏ی کبری هم خوانده می‏شود، آن روز، زن بزرگ و شوهرداری بود که با شوهرش حسن مثنی همراه پدرش از مدینه خارج شده بودند و شوهرش حسن بن حسن علیه‏السلام معروف به حسن مثنی در روز عاشورا پس از آنکه زخمهای فراوان برداشته بود، از مرگ نجات یافت و دختر دیگری برای امام حسین علیه‏السلام که فاطمه نام داشته باشد و در کاروان اسرای کربلا باشد، نام برده نشده است و آن که در میان روضه خوانان به نام فاطمه‏ی صغری معروف است، به قول خود روضه خوانان به علت بیماری در مدینه مانده بود و در حماسه‏ی عاشورا شرکت نداشت. بانوی بزرگوار دیگری که فاطمه نام داشت، فاطمه بنت الامام الحسن علیه‏السلام بود که همسر امام سجاد علیه‏السلام و مادر امام باقر علیه‏السلام است و همراه شوهر و فرزندش، امام محمد باقر علیه‏السلام، در حماسه‏ی عاشورا حضور داشت (همان، ص 498 به نقل از کافی) ؛ اما پرواضح است که صفت «صغیره» که در متن خبر جصاص و در ضمن شعر منسوب به زینب علیهاالسلام آمده است، هرگز در حق وی صدق نمی‏کند.

به نظر می‌رسد که احتمال دارد برای فرار از این اشکال بعضی در متن شعر دست ببرند و به جای کلمه‏ی «فاطم الصغیره»، «هذه الصغیره» بگذارند و شعر را به صورت «یا اخی هذه الصغیره کلمها» بخوانند، یا بنویسند؛ اما با مراجعه به بحارالانوار، ج 45، ص 115 و ناسخ التواریخ جلد ویژه‏ی امام حسین علیه‏السلام، ص 55 و کتابهای دیگری که این خبر ساختگی را آورده‏اند، معلوم شد که در هیچ یک، این کلمه عوض نشده است؛ هر چند گمان نمی‏رود که قواعد ادبیات عرب یا وزن شعر این اجازه را بدهد.

6- در بیت بعدی نیز، جعل کننده‏ی خبر، امام حسین علیه‏السلام را به سنگدلی و قساوت قلب متهم کرده است که با تمسک به صنایع ادبی، مانند تجاهل عارف، هم نمی‏شود درستش کرد!

7- با توجه به شأن و شخصیت عقیله‏ی بنی‏هاشم که در رضا و تسلیم به خداوند متعال و در صبر و بردباری و خویشتن داری بی‏نظیر است، با قاطعیت و بدون اندک تردیدی باید گفت: آن زینب کبرایی که متون معتبر اسلامی او را توصیف و تکریم می‏کنند، از زمین تا آسمان با این زینب که این خبر ساختگی می‏گوید، فاصله دارد.

این خبر بی‏مدرک و بی‏سند می‏گوید: زینب از شدت تأثر در میان مردم و دشمنان از خود بی‏خود شد و چنان سر بر چوب کجاوه کوبید که خون سرش در برابر چشم دشمنان و نامحرمان جاری شد! اما تاریخ می‏گوید: زینب کبری آنگاه که پیکر پاره پاره‏ی برادرش را در گودال قتلگاه دید، دستانش را به سوی آسمان گرفت و گفت: الهی تقبل منا هذا القربان(مقتل الحسین مقرم، ص 307) خدایا این قربانی را از ما بپذیر!

مسلم جصاص، مزدور ابن‏زیاد، می‏گوید: «زینب از شدت ناراحتی نتوانست خویشتن داری کند تا سرش را شکافت.» اما امام زین العابدین علیه‏السلام می‏فرماید: انت بحمد الله عالمه غیر معلمه و فهمه غیر مفهمه.( اعلام النساء المومنات، ص 381؛ سفینه البحار،‌محدث قمی، ج1،ص 558). عمه جان، شکر و سپاس خاص خداست که تو آبشار الهام و مشرق اشراقی؛ تو بزرگتر از آنی که نیاز به معلم یا مربی داشته باشی.

و ابن‏عباس، شاگرد ممتاز علی علیه‏السلام و مفسر بزرگ قرآن، معروف به «حبر الامه» (دانشمند امت) هر گاه که می‏خواست حدیثی را از زینب کبری روایت کند، می‏گفت: «حدثتنی عقیلتنا زینب بنت علی علیه‏السلام» (مقاتل الطالبین، ص 89) «فرزانه‏ی ما، زینب دختر علی علیه‏السلام برای ما چنین روایت کرد.» و دانشمندان بزرگ شیعه مثل محمد تقی برغانی معروف به شهید ثالث در حق زینب علیهاالسلام می‏گویند: «حالات و مقامات ویژه‏ای که زینب در عالم عرفان داشت، نزدیک به مقامات امامت بود.»

و تاریخ می‏گوید: عقیله‏ی عاشورا چنان در کوفه و شام، رسا و باصلابت سخن گفت که یزید و یزیدیان را رسوای تاریخ ساخت و چنان با تیغ کلام و سنان سخن به مردان بی‏وفا و عهد شکن کوفه و عراق تاخت که آنان را وادار به گریه ساخت.

کلامش سنگها را نرم می‏کرد

دل افسردگان را گرم می‏کرد

زنی در پیش مردم خطبه می‏خواند

که مرد از مردی خود شرم می‏کرد

محدث قمی می‏نویسد: حضرت زینب سلام الله علیها آن چنان یزید و ابن‏زیاد را به باد توبیخ و ملامت گرفت که بدون واهمه و ترس ابن‏زیاد را با نام مادر بدکاره‏اش (یا ابن‏مرجانه) و یزید را به اسم مادر خونخوار و معروفه‏اش (یا ابن آکله الاکباد) خواند (سفینه البحار، ج 1،‌ص 558) و هر دو را که در اوج قدرت و غرور به تخت تکبر و استکبار تکیه زده بودند و بر قدرت پوشالی خود می‏بالیدند، خوار و ذلیل ساخت.

پس روشن شد که این روایت جعلی است و شان حضرت زینب اجل از این امور است.